Nu de scholen weer van start zijn gegaan, moet er ook weer gelezen worden voor ‘De Lijst’. Dat is voor veel jongeren lastig. Sommige jongeren lezen nooit een boek, en die moet je aan het lezen krijgen. Andere jongeren lezen wel, maar alleen wat ze zelf leuk vinden. Die moeten dus nu ook boeken gaan lezen die hen niet aanspreken. En er zijn jongeren die dolgraag aan de volwassen boeken willen beginnen, maar die nog niet genoeg literaire bagage hebben om die boeken goed te kunnen verwerken. Al die jongeren moeten boeken lezen voor ‘De Lijst’. Maar waar moeten die boeken eigenlijk aan voldoen?

Niveaus en eindnormen van De Lijst

Er is wettelijk vastgelegd wat het niveau van de boeken (en daarmee de leesvaardigheid) moet zijn als jongeren de middelbare school verlaten. Voor VMBO en onderbouw havo/vwo is dat minimaal niveau 2 van de 12-15-lijst, voor een Havo-leerling aan het einde van de 5e klas is dat minimaal niveau 3 van de 15-18-lijst, en voor een VWO-leerling is dat minimaal niveau 4 van diezelfde lijst.

Het verschil tussen de 12-15-lijst en de 15-18-lijst is meer dan alleen het taalniveau, de dikte van het boek en de complexiteit van het verhaal. Bij de 15+lijst zie je dat er steeds meer personages worden opgevoerd die niet aansluiten bij de belevingswereld van de jongere (bijvoorbeeld een ouder iemand, of iemand met heel andere denkbeelden dan de jongere zelf). Daarnaast zijn de vaardigheden die horen bij de boekniveaus steeds meer gericht op analyseren van het verhaal, nadenken over het verhaal, het waarderen van de literaire stijl en het leren zien van de waarde van literatuur.

Simpel gezegd komen de doelen van de verschillende niveaus hierop neer

Voor 12-15 jaar:

• Niveau start: leren om een boek te lezen, lees-enthousiasmering (zeg maar dat je het leuk gaat vinden om een boek te lezen)
• Niveau 1: ‘belevend’ lezen (oftewel: meevoelen met de personages) en kennismaken met nieuwe genres en auteurs
• Niveau 2: verkennend of ontdekkend kunnen lezen (oftewel: je leren verplaatsen in personages die een beetje anders zijn dan jij om zo je blik op de wereld wat te verruimen) en kennis over jezelf en je eigen leefwereld vergroten. Dit is het ‘einddoel’ voor de VMBO-leerlingen en de leerlingen in de onderbouw van de Havo en het VWO.
• Niveau 3: kunnen reflecteren op wat je leest (oftewel: zelf ook kunnen verwoorden hoe jij denkt over een thema in een verhaal) en je kennis over het leven in het algemeen en de wereld in het bijzonder verbreden door te lezen
• Niveau 4: analyserend kunnen lezen (oftewel: kan meerdere verhaallijnen en lagen in het verhaal van elkaar onderscheiden) en kritisch kunnen reflecteren op een verhaal (oftewel: je kunt het ook niet eens zijn met een personage, en uitleggen waarom je het daar niet mee eens bent).

Voor 15-18 jaar:

• Niveau 1: leesmotivatie ontwikkelen, belevend leren lezen (oftewel: meevoelen met de personages) en interesse ontwikkelen voor bepaalde genres en onderwerpen (oftewel: leren wat voor boeken jij leuk vindt)
• Niveau 2: herkennend leren lezen (oftewel: jezelf leren herkennen in personages) en interesse ontwikkelen voor nieuwe genres en onderwerpen (er is meer dan The Hunger Games, zeg maar)
• Niveau 3: reflecterend leren lezen (oftewel: bedenken of je het eens bent met een personage/een personage kan begrijpen in de keuzes die hij/zij/hen maakt), de ‘horizon verbreden’ (lees: er is meer dan dystopische boeken) en interesse ontwikkelen in verteltechniek (ook wel bekend als ‘he dit boek is niet op een standaard manier opgebouwd… heel…. interessant!’). Dit is het ‘einddoel’ voor leerlingen in Havo 5.
• Niveau 4: interpreterend lezen (oftewel: je kunt zien welke hints en verwijzingen de auteur in de tekst stopt), esthetisch leren lezen (ook wel bekend als: je leert de mooie taal steeds meer waarderen) en interne verbanden kunnen leggen (oftewel: je kunt in de tekst aanwijzen hoe bepaalde delen van het verhaal met elkaar samenhangen). Dit is het ‘einddoel’ voor leerlingen in VWO 6.
• Niveau 5: letterkundig leren lezen (oftewel: je went aan de stijl van ‘echte literatuur’), tekstinterne en tekstexterne verbanden kunnen leggen (zeg maar: je kunt aanwijzen waar een tekst naar verwijst, zowel binnen de tekst als hoe die tekst zich verhoudt met andere teksten en culturele uitingen uit die tijd) en interesse ontwikkelen voor poëtica en de stijl van de auteur (oftewel: het interesseert je hoe de auteur kijkt naar het schrijversvak in het algemeen en het maken van teksten in het bijzonder (en hoe dit terugkomt in diens werk))
• Niveau 6: academisch leren lezen, intertekstuele verbanden leggen en literatuurwetenschappelijk onderzoek doen (oftewel: je kunt uitleggen hoe verschillende auteurs op elkaar reageren/van elkaars werk gebruik maken in hun eigen werk, hoe dat past in de tijd waarin ze leven/leefden en binnen welke literaire stroming al deze uitingen passen, en waarom).

Waar moet een boek voor ‘De Lijst’ aan voldoen?

In de doelen wordt dus niets gezegd over waar een boek precies aan moet voldoen. Op de site van de bibliotheek die ik als bron heb gebruikt wordt wel gesproken over dingen als ‘rijke taal’, ‘eenvoudige opbouw’, ‘niet te dik’ en ‘kan veel tijd en inspanning van de lezer vergen’, maar dat zijn behoorlijk subjectieve criteria, die voor iedereen anders kunnen liggen (ik vind een boek van 300 pagina’s niet dik, maar ik heb genoeg vriendinnen die dat wel dik vinden). Dat vind ik wel een nadeel. Het is overigens niet zo dat de normen van de overheid nou een stuk duidelijker zijn (zie link onderaan deze blogpost).

Wat mij verder opvalt in deze doelen (wie hier meer over wil weten kan even op deze linkjes klikken: 12-15 jaar en 15-18 jaar), is dat er geen genres worden uitgesloten. Toch doen veel scholen dat wel. De meeste thrillers en fantasy mogen bijvoorbeeld niet op de lijst, of alleen gelezen worden voor de lijst in de onderbouw. Dat vind ik verrassend, want juist bij thrillers kun je heel goed leren om hints in de tekst te leren herkennen. Veel fantasy bestaat uit meerdere verhaallijnen, en reageert enorm op elkaar. Daarnaast zitten er, zeker in de high fantasy, vaak toch ook een aantal personages waar je je niet zo goed in kan verplaatsen (ik heb bijvoorbeeld ooit een boek aan de kant gelegd omdat de magie een personage werd – dat werd voor mij te abstract, en dan heb ik nota bene Nederlands gestudeerd).

Daarnaast valt het me ook op dat vertaalde en verfilmde boeken niet expliciet worden uitgesloten bij de onderbouw, maar ook daarbij maken veel scholen een andere keuze. Ik denk dat dat een gemiste kans is, want je zou daardoor doelen van een hoger leesniveau kunnen koppelen aan een boek van een lager leesniveau (laat een leerling bijvoorbeeld eens reflecteren op de keuzes die de filmmakers hebben gemaakt: kun je begrijpen waarom ze dingen hebben veranderd of weggelaten? Zijn er dingen die jij juist graag in de films had gezien, die nu anders zijn? Welke keuzes zou jij gemaakt hebben als je dit boek moest verfilmen?). Niet alleen kun je dan toetsen of de leerling het boek ook echt gelezen heeft, maar je vraagt ook vaardigheden van de leerling die bij een volgend boek van pas kunnen komen. Zeker als je erbij uitlegt dat (bijvoorbeeld) De Hongerspelen weliswaar een niveau 2 boek is, maar de opdracht vaardigheden van niveau 3 en niveau 4 vraagt. Dit kan heel veel zelfvertrouwen geven, waardoor een leerling enthousiaster kan worden om te lezen en wellicht een moeilijker boek (The hate u give, De geschiedenis van Jane Doe, beiden niveau 3, of De verborgen Universiteit of Wolfsroedel van niveau 4) ook aandurft. Ook kun je op deze manier leerlingen die moeite hebben met het lezen zelf, maar niet met het het maken van de opdrachten, een beetje tegemoet komen.

Ik heb dus de indruk dat er meer boeken voor de lijst gelezen zouden mogen worden dan nu op veel scholen het geval is. Als het gaat om bepaalde vaardigheden ontwikkelen, dan zou het niet uit moeten maken of je dat doet met een vertaald boek of een oorspronkelijk Nederlands boek. Het genre zou evenmin uit moeten maken. Je zou zelfs met een leerling af kunnen spreken dat een boek wel gelezen mag worden om de vaardigheden te oefenen (en zelfvertrouwen te kweken), maar niet op ‘De Lijst’ gezet mag worden. Op die manier behoud je het leesplezier, en dat is in deze tijd, met ruim 1/3 van de jongeren die ongeletterd van school gaat, best nuttig.

Het curriculum is 10 jaar geleden voor het laatst herzien. Hoog tijd voor een update, lijkt me.