Ongeletterdheid of laaggeletterdheid, ook wel bekend als het onvermogen om (goed) te lezen, schrijven en rekenen, zijn in mijn ogen een gevaar. En ja, dit heeft te maken met boeken en lezen, dus ik blog daarover. Maar waarom vind ik dat laaggeletterdheid en ongeletterdheid een gevaar zijn?

Wat is laaggeletterdheid of ongeletterdheid?

Laaggeletterdheid wil zeggen dat je op zich wel (een beetje) kan lezen, schrijven en rekenen, maar niet heel goed. Ook kun je vaak informatie die je wel kan lezen niet goed begrijpen, of bijvoorbeeld niet goed de informatie die je leest combineren met de informatie die je al hebt. Mensen die laaggeletterd zijn hebben vaak ook weinig digitale vaardigheden. YouTube lukt vaak prima, maar als het gaat om inloggen met DigiD, of een digitaal bericht naar de huisarts sturen, of je bankzaken regelen, dan wordt het al een stuk lastiger. Ook een brief van een overheidsinstantie lezen en begrijpen is vaak lastig, of de instructies om een zelftest uit te voeren (wat niet alleen handig is als de wereld weer eens in de fik vliegt, maar ook bij bevolkingsonderzoeken).

Om een voorbeeld te geven van hoe het is om laaggeletterd te zijn: kun je begrijpen wat hieronder staat? Enig idee wat je moet doen, wat er van je verwacht wordt? (En niet stiekem Google Translate gebruiken he? Want dat kan iemand met laaggeletterdheid ook vaak niet!)

Derreta uma noz de manteiga na panela. Quando a manteiga derreter, coloque uma colher de massa no tabuleiro e mova-a para a frente e para trás, de modo a que a massa se espalhe por todo o tabuleiro.

Valt nog niet mee he? Ik geef een hint: panela is pan.

Niet genoeg informatie? Stel je nu eens voor dat dit niet een onderdeel van een recept is (want spoiler: dat is het), maar een instructie over hoe je veilig weg moet komen in geval van brand. Of een afspraak die heel belangrijk is voor je inkomen. Hoe voelt het dan, als je dit niet kan lezen?

Ongeletterdheid wil zeggen dat je helemaal niet kunt lezen, schrijven en rekenen. Letters herkennen gaat soms net, maar voor een deel van de ongeletterden kan een tekst er ongeveer uitzien zoals het voorbeeld hieronder. Ik wil je uitdagen ook deze tekst te proberen te begrijpen zonder Google Translate.

鍋にバターひとつまみを溶かします。バターが溶けたら、スプーン一杯分の生地をフライパンに入れ、生地がフライパン全体に広がるようにフライパンを前後に動かします。

En opnieuw: stel je eens voor dat dit een brief is waar je wat mee moet. Dat het gaat over je veiligheid. Of over een sollicitatie, je financiën, je gezondheid. Stel je eens voor dat iedere vorm van geschreven communicatie eruit ziet zoals een van de twee teksten hierboven. Wat zou dat met je doen?

Wat zijn de gevolgen van laaggeletterdheid en ongeletterdheid?

Nou, zoals je net hebt gemerkt, is het best wel ingewikkeld als je geschreven taal niet goed begrijpt. Een paar bekende problemen zijn bijvoorbeeld dat het lastiger is om een baan te vinden (probeer maar eens te solliciteren als je nauwelijks tot niet kunt lezen en schrijven), het invullen van formulieren (bijvoorbeeld voor de Belastingdienst of een uitkering, maar ook om toeslagen te krijgen of bijvoorbeeld hulp of zorg aan te vragen) en mensen die laaggeletterd zijn hebben vaak meer moeite om medicatie goed/veilig te gebruiken (wel eens geprobeerd een bijsluiter te lezen in het Portugees of Japans?). Daarnaast is er een groot risico dat ze de laaggeletterdheid doorgeven aan hun kinderen: laaggeletterde ouders kunnen hun kinderen niet (goed) voorlezen en/of helpen met hun huiswerk, waardoor de kinderen vaak ook een taalachterstand hebben of oplopen.

Mocht je nou denken: ‘ach, wat kan mij dat schelen, die paupers moeten gewoon beter hun best doen om te leren lezen, eigen schuld dat ze dat niet kunnen’, dan heb ik slecht nieuws voor je: laaggeletterdheid is wel degelijk ook jouw pakkie an. Laaggeletterdheid kost de maatschappij namelijk enorm veel geld (alleen de extra zorgkosten zijn al zo’n 260 miljoen euro per jaar). Daarnaast lopen zowel de laaggeletterden zelf als de belastingdienst heel veel geld mis, omdat laaggeletterden vaak ook minder verdienen. Dus als jij niet wil dat jouw zorgpremie en belastingen steeds omhoog gaan, is het verstandig om toch ook voor de bestrijding van laaggeletterdheid te zijn.

En mocht je nu nog steeds in je ‘paupers’-gedachten zitten: laaggeletterdheid is niet altijd je eigen schuld. Sommige mensen (Jamie Oliver bijvoorbeeld) zijn zo dyslectisch dat ze in feite laaggeletterd zijn (die kookboeken van hem spreekt hij in op een bandje en dan typt iemand anders ze uit). Ook een verstandelijke beperking is niet iets waar je iets aan kan doen, net als Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH). En ja, NAH kan ook jou overkomen, ook als je gezond leeft. Dus nee, het is niet je eigen schuld, het is niet iets waar je altijd iets aan kan doen en ja, het is ook jouw pakkie an.

Waarom zijn laaggeletterdheid en ongeletterdheid gevaarlijk?

Los van de gezondheidsrisico’s en het mislopen van inkomen voor de mensen die laaggeletterd zijn, zijn er nog een aantal risico’s. En dat zijn dingen die, in mijn ogen, ook echt een gevaar zijn voor de maatschappij.

Ten eerste: als je niet (goed) kan lezen (en nu heb ik het even over boeken, verhalen), dan loop je ook een hoop sociaal-emotionele ontwikkeling mis. Het lezen van verhalen maakt je emphatischer en zorgt ook dat je beter kunt analyseren. Ook word je blik op de wereld groter. Dit zijn allemaal zaken die je niet alleen verder helpen bij het begrijpen van de polis van je zorgverzekeraar of de discussie over de vraag of ‘we’ iets wel of niet steunen, maar ook kwaliteiten die je op de werkvloer in kan zetten, waardoor je weer een (betere) baan kunt krijgen. Dat levert weer meer inkomen op (goed voor de economie) en dat iemand meer belasting gaat betalen (en mogelijk ook minder toeslagen nodig heeft), wat allebei weer leuk is voor de schatkist. O, en je leeft er ook langer door, aldus onderzoek van Yale, en als je mentale problemen hebt, kunnen die beter behapbaar worden door fictie te lezen.

En ten tweede: als je geen informatie kunt verwerken en geen informatie naast elkaar kan leggen, dan is het lastig om jezelf goed te informeren. Van gezonde voeding tot kiezen welke zorgverzekering het beste bij je past, van begrijpen wat je kan doen om je eigen energierekening te verlagen (behalve de verwarming helemaal uit laten) tot aan de aarde leefbaar houden voor onze kinderen en kleinkinderen en van begrijpen wat er 80 jaar geleden gebeurde (iets met een enge man met een snorretje) tot aan waarom dat vandaag de dag nog steeds relevant is: als je de informatie niet tot je kan nemen wordt het erg lastig om op die vlakken deel te nemen aan de maatschappij. En dat zijn nogal veel vlakken. Kunnen lezen of niet kunnen lezen, dat maakt enorm veel uit voor een mens en voor ons als mensheid, zeker als je kijkt hoe onze (westerse) maatschappij is ingericht.

Als je niet (goed) kan lezen, mis je heel veel informatie en vaardigheden. Maar je moet je wel zien te redden in een maatschappij waar heel veel informatie in geschreven vorm naar je toe komt. Er komt geen boodschapper meer om een bericht van een bevelhebber te vertellen. De overheid communiceert vooral per tekst (en lang niet altijd in begrijpelijke tekst…). Gezondheidsinformatie komt per tekst. Informatie over je salaris, uitkering, toeslagen, je afspraak, je behandeling of operatie in het ziekenhuis… Het gaat allemaal in geschreven tekst. En dat is het dagelijks leven, dan heb ik het nog niet over bedenken op wie je gaat stemmen, begrijpen wie er waarom aan wie de oorlog heeft verklaard of waarom mensen ergens voor of tegen protesteren/demonstreren/staken. Stel je voor dat je dat allemaal niet meekrijgt… dan mis je letterlijk en figuurlijk heel veel in het leven. Je staat voor altijd minstens 20-0 achter. En dat is gevaarlijk, want dan kunnen mensen beslissingen nemen die niet goed zijn voor zichzelf, voor de maatschappij of voor de wereld.

Wat kun jij doen?

Nu we hebben geconstateerd dat laaggeletterdheid en ongeletterdheid een probleem zijn voor zowel de mensen zelf als de maatschappij en de wereld, is het ook goed om te kijken naar wat we kunnen doen om laaggeletterdheid en ongeletterdheid te bestrijden. Want ja, ook jij kan iets doen!

• Wordt Taalmaatje. Taalmaatjes is een project van Humanitas waarbij je voor een jaar wordt gekoppeld aan iemand die niet goed Nederlands spreekt. Je kunt met die persoon lezen, maar ook gewoon wandelen, koffie of thee drinken of samen tv kijken, en ondertussen kletsen jullie samen zodat je maatje meer Nederlands leert en jij meer over de cultuur van de ander.
• Wordt vrijwilliger bij je lokale bibliotheek om voor te lezen of bijvoorbeeld bij het taalcafé met mensen te kletsen om (beter) Nederlands te leren
• Doneer boeken. Een optie daarvoor is om je boekenkast uit te zoeken en de boeken die je niet meer wil houden te doneren aan een goed doel of bijvoorbeeld een mini-bieb, maar je kunt ook tijdens de Geef een boek cadeau-actie een aantal boeken kopen (er is dan een actie-boek dat je voor een paar euro kunt aanschaffen) en die boeken doneren aan de voedselbank. Als je in een boekwinkel werkt, zou je met je werkgever kunnen bespreken of jullie bijvoorbeeld van die gratis uitdeel-exemplaren die over zijn van de (Kinder)Boekenweek kunnen doneren aan de voedselbank.
• Als je een tekst van een overheidsinstantie ziet die bol staat van de lastig te begrijpen woorden (‘struwelen’ bijvoorbeeld, of ‘bezoldigd’, ‘derhalve’, ‘in duplo’), stuur de instantie dan een bericht met de vraag of ze het in normaal Nederlands kunnen schrijven, zodat meer mensen het bericht kunnen begrijpen.

Bronnen bij deze blogpost:
Informatie over laaggeletterdheid van Stichting Lezen en Schrijven: https://www.lezenenschrijven.nl/over-laaggeletterdheid/informatie-over-laaggeletterdheid-nederland
Aanpak laaggeletterdheid van de Rijksoverheid: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/laaggeletterdheid/aanpak-laaggeletterdheid#:~:text=Problemen%20door%20laaggeletterdheid&text=Van%20de%20mensen%20die%20minder,om%20hun%20baan%20te%20behouden.
Stichting Lezen en Schrijven: maatschappelijke kosten laaggeletterdheid: https://www.lezenenschrijven.nl/sites/default/files/2020-08/Maatschappelijke%20kosten%20laaggeletterdheid.pdf?_gl=1*1abbqki*_up*MQ..*_ga*MTg3MDQxODU0OS4xNzM3MTIxMjkz*_ga_CM28XM550C*MTczNzEyMTI5Mi4xLjEuMTczNzEyMTMyOS4wLjAuMA..
How does fiction reading influence empathy? https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0055341
Reading literary fiction improves Theory of Mind: hier.
Lezen maakt dat je langer leeft: hier.
Lezen maakt psychische problemen beter behapbaar: hier.