Sommige boeken zou je kunnen zien als tijdsdocumenten. Die boeken zeggen iets over de tijd waarin we leven. Iedere generatie heeft zijn eigen tijdsdocumenten. Dat zijn de boeken die jaren later nog steeds worden behandeld in het literatuuronderwijs, die nog steeds gelezen (moeten) worden door leerlingen op de middelbare school en studenten die een literatuurstudie doen. Vaak zijn dit ook de boeken die verfilmd worden. Zijn het altijd de meest briljante boeken, de boeken die het allerbest geschreven zijn? Nee, helaas niet. Er zitten bij iedere lichting tijdsdocumenten ook slecht geschreven boeken, en hoe verder je teruggaat in de tijd, hoe langdradiger de boeken vaak worden. Toch lezen we ze nog steeds, behandelen we ze nog steeds, en krijgen ze vaak een bepaalde status. Hoe dat komt en wat in mijn optiek de tijdsdocumenten van deze tijd zijn bespreek ik hieronder.

NB: in dit artikel focus ik me op de tijdsdocumenten bij de jeugdboeken en de YA-boeken. In een volgend deel ga ik het hebben over de tijdsdocumenten bij de boeken voor volwassenen.

Wat zijn tijdsdocumenten?

Laat ik beginnen met uitleggen wat tijdsdocumenten eigenlijk zijn. Tijdsdocumenten zijn “bronnen die rijk zijn aan kenmerkende informatie over het heden of verleden, meer specifiek over de tijdsomstandigheden, wijze van leven, mentaliteit enz.; iets wat de wijze van leven en denken in een zekere tijd documenteert”. Aldus het Instituut voor de Nederlandse Taal. Als het om de literatuur gaat, zou je naar mijn mening de definitie kunnen uitbreiden met ‘boeken die kenmerkend zijn voor een (nieuw) genre’.

Welke boeken komen dan bijvoorbeeld in aanmerking om een tijdsdocument genoemd te worden? De inkoppers zijn natuurlijk het Dagboek van Anne Frank, De Avonden, Beatrijs, Karel ende Elegast, Max Havelaar, de dichtbundels van Gerrit Komrij (Nederlandse poëzie in 2000 en enige gedichten), Camera Obscura, Koning van Katoren, Kees de Jongen en Polleke. Al deze boeken zeggen iets over de tijd waarin ze geschreven zijn, het genre of geven een weergave van het dagelijks leven zoals dat was toen het boek verscheen.

Tijdsdocumenten van deze tijd

Het is wat ingewikkelder om tijdsdocumenten voor het hier en nu aan te wijzen, maar ik ga me er toch aan wagen.

Het eerste boek wat volgens mij een tijdsdocument van deze tijd is, is Simon vs De verwachtingen van de wereld (Love, Simon), van Becky Albertalli. Het verhaal gaat over een doorsnee Amerikaanse jongen in een doorsnee Amerikaans gezin. Simon gaat naar school, haalt goede cijfers, is lief voor zijn kleine zusje, zit bij het schooltoneel, houdt van Harry Potter en Oreo’s. Er is een ding niet zo doorsnee aan hem: hij valt op jongens. En als hij via internet verliefd wordt op een jongen, is hij als de dood dat het uitkomt. Gezien de LHBTQA+-discussie, de Nashville-verklaring, de vele zelfmoorden omdat jongeren bang zijn dat ze door hun geaardheid buitengesloten, uitgestoten of gepest worden, en het feit dat dit het eerste jeugd/YA-boek is waarin een homoseksuele jongen in deze tijd zijn angsten onder ogen moet zien, vind ik dit een tijdsdocument.

Een tweede boek is Zoektocht in Katoren, van Jan Terlouw. Dit is het zelfstandig te lezen vervolg op Koning van Katoren (Koning Stach en Koningin Kim komen wel even voorbij). Ook dit boek is zeer maatschappijkritisch, net als Koning van Katoren. Problemen en bijzonderheden van onze huidige maatschappij komen in dit boek aan de orde, verpakt in verhalen over de dorpen en steden die Koss aandoet tijdens zijn zoektocht naar de zoon van zijn overleden buurvrouw. Dit is volgens mij een tijdsdocument omdat het heel duidelijk de problemen, gekkigheden en soms ook de hypocrisie van de huidige maatschappij blootlegt.

Harry Potter is ook een tijdsdocument. Niet zo zeer vanwege het verhaal, maar wel vanwege de (nog steeds bestaande) hype rondom de boeken. Hoe vaak hebben we het meegemaakt dat mensen midden in de nacht in de rij gingen staan voor een nieuw boek? Dat boeken niet met stapels, maar met pallets tegelijk verkocht werden? Tel daarbij op dat de serie onder de schrijvers van fanfiction overduidelijk favoriet is (gezien de ruim 800.000 verhalen op FanFiction.net) en dat de fans zich nog steeds verenigen op Pottermore, dan snap je dat dit ook een tijdsdocument is. De impact van deze serie is nog steeds aanwezig.

De Hoe overleef ik … -serie is wat mij betreft ook een tijdsdocument. Niet vanwege de literaire waarde, maar omdat a) de manier van communiceren die de hoofdpersonen gebruiken meebeweegt met de tijd, b) het gaat om een gebroken en samengesteld gezin, zowel de goede als de slechte dingen en c) de serie de ontwikkeling van een jongere in deze maatschappij beschrijft, inclusief internet, onzekerheid, verliefd zijn, verkering, vriendschap en welke problemen, oplossingen en dilemma’s de jongeren mee te maken krijgen.

Als het gaat om het inluiden van een nieuw genre, moet ik De Hongerspelen (The Hungergames) van Suzanne Collins toch even noemen. Zonder deze trilogie hadden een aantal andere boeken nooit kunnen verschijnen (waaronder Slaves, De Test, Divergent en De Lunar Chronicles) en zouden een aantal andere boeken nooit de reguliere boekhandel bereikt hebben, of daar slechts in een stoffig hoekje staan (onder andere Koninginnen, De Glazen Troon, Hof van Doorns en Rozen en de Eden-serie). Je weet wel, dat hoekje naast de Tarotkaarten, waar ook The Secret en ‘vind je persoonlijke engel’ of iets in die trant liggen. Dankzij De Hongerspelen liggen al deze boeken in de gewone boekhandel en vaak ook in stapels op de promotietafels.

Ook de serie Het leven van een Loser zorgde voor een nieuw genre of in elk geval een nieuwe trend: graphic novels gemengd met een gewoon leesverhaal. De boeken passen in de huidige tijd, waarin veel jongeren meer behoefte hebben aan beelden en geven het dagelijks leven op een middelbare school goed weer. Het mooie hiervan vind ik dat het de drempel voor veel jongeren om te gaan lezen verlaagd: de boeken bevatten veel plaatjes, waardoor ze snel door het boek gaan. Dat motiveert om verder te lezen. Ook maakt het de stap van stripboeken naar gewone boeken een stuk makkelijker.

Wat zijn volgens jou tijdsdocumenten van deze tijd?