Onlangs kwam de discussie over de Leeslijst voor Nederlands weer eens naar boven. Deze keer door middel van een opiniestuk van Koos Boertjens, wat op mij overkwam als een witte meneer die vond dat de leeslijst prima in zijn geheel uit boeken kan bestaan die door witte meneren geschreven zijn, want dat zijn toch allemaal goede boeken. Zijn bewijs voor deze stelling: het boek ‘het gouden ei’ van Tim Krabbé is het meest gelezen boek op de lijst Nederlands. Dat het ook a) zo ongeveer het dunste boek op de lijst is en b) er zo veel samenvattingen van te vinden zijn op internet dat je met enig creatief knip- en plakwerk een prima ‘origineel’ boekverslag uit komt, wat goed uitkomt omdat c) de leesmotivatie in Nederland dramatisch is, dat stuk slaat hij even over.

Het punt wat Boertjens zegt te willen maken is dat we leerlingen menselijkheid moeten leren herkennen in boeken. Dat ben ik met hem eens, laat ik daar duidelijk over zijn. Maar ik denk dat Boertjens in zijn pleidooi een paar dingen over het hoofd ziet. Namelijk 1) dat je om menselijkheid te leren herkennen wel verschillende stemmen nodig hebt, en niet allemaal stemmen uit hetzelfde hoekje, 2) dat ‘cancelen’ iets anders is dan kritisch kijken naar een boek en 3) dat ‘meest gelezen’ bij de Leeslijst Nederlands iets anders betekent dan ‘best gewaardeerd/hoogst gewaardeerd’.

Op de huidige Leeslijst voor Nederlands staan vrij veel boeken die bijna 20 jaar geleden ook al op de leeslijst stonden. Ik ben de categorie 15-18 eens nagelopen, en ik heb de boeken geturfd waarvan ik met aan zekerheid of met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid durf te zeggen dat ze ook al op mijn leeslijst stonden. Zestig boeken. Op een lijst van 312 boeken is dat iets meer dan 20%. Mogelijk kom ik zelfs op een hoger percentage uit als ik mijn leeslijsten opgraaf. En een flink deel van die boeken stonden ook al op de leeslijsten van mijn neven en nichten (dat weet ik omdat ze met Sinterklaas ‘boeken die je voor de lijst mag lezen’ vroegen, en ik kon zien wat ze uitpakten).

De dingen die Broertjens over het hoofd ziet

Om even in te gaan op de punten die Boertjens over het hoofd ziet: ten eerste heb je verschillende stemmen nodig om ‘menselijkheid’ echt te kunnen herkennen. Niet alleen maar de stemmen die zeggen wat jij wil horen, die zitten in de cultuur die jij al kent of die vertellen over een situatie vanuit een voor jouw bekend perspectief. Je hebt andere stemmen nodig. Want wij kunnen het wel heel menselijk van onszelf vinden dat we naar een onbekend gebied reizen en daar ‘de lokale bewoners redden van hun barbaarse omstandigheden’ door ze ‘werk aan te bieden’ op onze plantages, maar de vraag is of die lokale bewoners daar ook op zitten te wachten. Je kunt mensen willen ‘redden’, maar misschien wil niet iedereen gered worden, of wil niet iedereen door jou of op jouw manier gered worden. Menselijkheid is ook: de keuze van de ander respecteren, ook als dat niet jouw keuze is. En in veel ouderwetse boeken is de hoofdmoot vooral: er is maar 1 keuze, namelijk De Juiste, Dat Wat De Maatschappij Van Jou Verwacht. En als jij iets anders kiest, dan moet er op je ingepraat worden, net zolang tot jij Het Juiste doet. Dat maakt dat veel van die boeken niet meer passen in de huidige tijd, een tijd waarin we elkaars keuzes respecteren en ons proberen te verdiepen in wat de ander beweegt. We praten niet meer op iemand in tot hij Ons Grote Gelijk inziet (tenzij onomstotelijk vast staat dat we gelijk hebben, zoals bijvoorbeeld in het Toeslagenschandaal), we proberen ons te verplaatsen in de ander en te kijken of we kunnen begrijpen hoe een ander tot zijn of haar keuze komt. Dat is een groot verschil met de boeken van vroeger.

En daarmee kom ik op het tweede punt wat Broertjens over het hoofd ziet: er is een verschil tussen kritisch kijken naar een boek en een boek cancelen. Sommige boeken passen niet meer in de huidige tijdgeest. Dat wil niet zeggen dat het slechte boeken zijn, maar dat ze ideeën bevatten waar we tegenwoordig anders over denken. En je mening heroverwegen of zelfs herzien is niet iets wat slecht is. Het verschil tussen kritisch kijken naar een boek en het boek cancelen is dat je, als je kritisch kijkt naar een boek, het boek voorziet van de juiste historische, maatschappelijke en persoonlijke context, en daar met de inzichten van nu op reflecteert. Bij cancelen verban je een boek (of auteur), zonder verdere discussie of context. Dat is een groot verschil.

Dan het derde argument: het meest gelezen boek op de lijst. Ja, daar heeft Broertjens misschien wel gelijk in, dat kan ik niet controleren. Maar bij de Leeslijst Nederlands is ‘meest gelezen’ iets anders dan ‘best gewaardeerd’. Ik vermoed dat veel jongeren dit boek op hun lijst zetten (let op: ik zeg niet ‘lezen voor hun lijst’) omdat het a) dun is (zo’n 100 pagina’s), b) er honderden samenvattingen van online staan (alleen op scholieren.com al zo’n 260) en c) je dus met enig creatief knip-en-plak werk een samenvatting kunt maken zonder het boek te lezen. ‘Vaakst op de lijst gezet’ is niet echt een kwaliteitskenmerk, eerder een reden om het boek eens een paar jaar van de lijst af te halen.

Het punt dat Broertjens maakt en het punt dat hij volgens mij wil maken

Broertjens doet een oproep om de cancel-cultuur niet de leeslijst te laten bepalen. Dit doet hij naar aanleiding van een paar opmerkingen van literatuuronderzoekers over het boek Het Gouden Ei. Broertjens vindt dit duidelijk het meest geweldige boek ooit voor de lijst, en wil daarom niet dat dat boek gecanceld wordt. Dit trekt hij door naar de hele leeslijst, die volgens hem moet blijven zoals hij is. De huidige tijd van ‘mensen die tegenover elkaar staan’ vindt hij niet passen bij de leeslijst en het literatuuronderwijs, dat volgens hem gebruikt moet worden om leerlingen menselijkheid de leren herkennen.

Ik vermoed zelf dat Broertjens helemaal weg is van Het Gouden Ei, en dit het ideale boek voor op de lijst vindt. Ik denk ook dat hij zich aangevallen voelt door de opmerkingen van Jeroen Dera en Saskia Pieterse, en dat hij daarom uit emotie om zich heen slaat. Hij wil niet dat de cancel-cultuur zijn geliefde boek ‘besmet’. En dat mag, dat begrijp ik. Het is pijnlijk om te zien dat iets wat veel voor jou betekent van de ene op de andere dag als ‘fout’ en ‘verkeerd’ wordt bestempeld.

Tegelijkertijd is het wel zo dat de tijden veranderen. Wat je in de maatschappij ziet gebeuren, namelijk dat er meer ruimte is voor verschillende visies op een gebeurtenis en meer aandacht voor hoe ‘de ander’ (die vaak niet wit/blank, man en fysiek en/of mentaal volledig gezond is) dit ervaart. Er is meer aandacht voor ‘minderheden’, en dat maakt dat we, ook in de Leeslijst Nederlands, behoefte hebben om dingen van alle kanten te kunnen bekijken. Een persoon kan niet de volledige olifant zien, want hij/zij/hen ziet maar een stukje. Je hebt verschillende mensen nodig om die hele olifant te kunnen bekijken, net zoals je verschillende boeken nodig hebt om het begrip menselijkheid te leren begrijpen. En dus moeten auteurs verschillen: in geslacht, in afkomst, in hun mentale en fysieke gezondheid en in hun politieke en culturele bagage. Anders zie je weliswaar een groter stuk olifant, maar nog steeds maar een deel van de olifant.

Moet de Leeslijst Nederlands op de schop?

Ja en nee. Ik ben al langer van mening dat er een grondige hervorming nodig is van de Lijst. Maar aangezien de normen vanuit de overheid hiervoor niet binnen afzienbare tijd veranderd worden, denk ik dat we er goed aan doen om jongeren tijdens het lezen voor de lijst twee dingen aan te bieden: diversiteit en context. Diversiteit, zodat ze verschillende visies aangeboden krijgen, en context om dingen te plaatsen. Bij een boek als Het Gouden Ei, De Aanslag, Mystiek Lichaam, Bezonken Rood of De Avonden is een beetje context echt geen overbodige luxe, aangezien deze boeken meer dan dertig jaar geleden spelen. Dat is een periode die bij geschiedenis over het hoofd wordt gezien en bij maatschappijleer slechts vluchtig en vaak enkel vanuit politiek perspectief wordt behandeld. En ja, die context is echt nodig. Niet om ervoor te zorgen dat we tegenover elkaar komen te staan, maar juist om ervoor te zorgen dat we naast elkaar komen te staan. Om menselijkheid te kunnen herkennen, is het noodzakelijk dat je leert over verschillende mensen, en niet alleen over de mensen uit je eigen clubje. Wil je een cancel-cultuur voorkomen, dan moet je open staan voor een gesprek en voor de denkbeelden van een ander. Dat vraagt dat beide partijen bereid zijn en in staat zijn om zich in de ander te verplaatsen. En dat gaat nou eenmaal wat makkelijker als je niet in het heetst van de strijd voor het eerst in aanraking komt met een andere stem of een andere visie. Literatuur kan je daarvoor de nodige bagage meegeven, mits het in de juiste context staat. En dat lijkt mij een prima taak voor de Leeslijst Nederlands.