Wie de kranten en Twitter volgt, weet dat er regelmatig discussie is over de manier waarop we de ontlezing aanpakken op dit moment. Adriaan van Dis pleitte onlangs nog voor een zachtaardige knokploeg, Stine Jensen ziet liever een leesstraf dan leesplezier en Yra van Dijk (hoogleraar Moderne Letterkunde aan de Universiteit Leiden en Marie-José Klaver (docent voortgezet onderwijs) vinden dat er meer gestuurd moet worden op de prijzen van de Jonge Jury, want nu staat er alleen maar pulp op en dat vinden zij niet goed. Carlie van Tongeren reageerde weer op dat laatste stuk, door aan te geven dat ze het neerkijken op boeken voor jongeren zo jammer vindt, aangezien dat pas echt hun leesplezier vergalt.

Wat mij in al deze stukken opvalt, is dat er twee kampen zijn. Twee partijen, die lijnrecht tegenover elkaar staan. In het ene kamp zitten onder andere Adriaan van Dis, Özcan Akyol en Carlie van Tongeren. Zij pleiten ervoor om eerst het leesplezier aan te moedigen, te zorgen dat jongeren/mensen veel lezen en vooral niet neer te kijken op wat ze lezen. Begin eens met het lezen, dan volgt hun ontwikkeling vanzelf. Of niet, en daar is ook niets mis mee, want lezen is beter dan niet-lezen. In het andere kamp zitten onder andere Stine Jensen, Yra van Dijk en Marie-José Klaver, die kwaliteitseisen willen aan wat jongeren lezen en de lezers willen opvoeden. En daar passen, in hun optiek, de huidige boeken voor jongeren niet bij.

Klaver en Van Dijk geven aan dat ze niet snappen waarom het Overheidsgeld dat nu naar de Jonge Jury gaat niet wordt besteed aan onderzoek naar waarom de leesmotivatie zo laag is. Zij wijten het aan het inzetten op leesplezier. Maar wie de actualiteit heeft gevolgd, weet dat er zoetjes aan al bekend is waarom jongeren zo weinig lezen: hun leesplezier is vergalt door het begrijpend lezen. Daar hoeven we echt niet nog een onderzoek van een paar jaar tegenaan te gooien, of een paar miljoen euro. Omdat het begrijpend lezen kennelijk niet per direct afgeschaft kan worden, focust de Jonge Jury zich, net als de Kinderjury, op leesplezier. Jongeren kiezen het boek dat zij het beste vinden. Net zoals kinderen bij de Kinderjury het boek kiezen dat zij het beste vinden. En ja, daarbij zijn ze helemaal vrij in hun keuze. Dat is nou net het mooie aan een publieksprijs. Bij de Kinderjury wint ook regelmatig een deel van De Waanzinnige Boomhut of Leven van een Loser. Dat is ook geen literatuur, maar het is wel het boek wat de kinderen het allerleukste en allerbeste boek van dat jaar vinden.

Van Dis, Akyol en Van Tongeren beargumenteren juist dat er zo weinig mensen lezen dat het verstandig is om eerst in te zetten op ‘meer mensen aan het lezen krijgen’, en dan pas op de kwaliteit van wat er gelezen wordt. Akyol haalt daarbij ook nog aan dat je niet neer moet kijken op mensen die geen literatuur lezen en dat ook nooit zullen gaan lezen, omdat niet iedere lezer een literatuurlezer wordt, net zoals niet iedere sporter een topsporter wordt.

Jensen betoogt ook dat er niet ingezet moet worden op leesplezier, maar juist op leesstraf. Op die manier zouden jongeren hun wereldbeeld vergroten, waardoor ze beter begrijpen waarom iets wel of niet fout is.

In feite draait deze kip-ei-discussie om slechts een vraag: wat is de functie van lezen?

Van Tongeren, Akyol en Van Dis zitten betogen dat lezen an sich al heel belangrijk is. En daar hebben ze een punt: een kwart van de jongeren is laaggeletterd, 42% van de jongeren beleeft geen plezier aan lezen, en dat zien we terug in de economie en op de arbeidsmarkt. Mensen die medicijnen moeten uitdelen, ingewikkelde installaties moeten bouwen en straks ons land moeten leiden kunnen nauwelijks lezen. Dat is een probleem, en daar kunnen we niet omheen. Het is van groot belang dat iedereen (of in ieder geval bijna iedereen) leert hoe je een bijsluiter moet lezen, een NL-Alert moet begrijpen en daarnaar moet handelen, hoe je een formulier van de Belastingdienst of het UWV invult en hoe je een nieuwsbericht kunt begrijpen. Dat is cruciale kennis, en om die kennis te beheersen moet je kunnen lezen.

Jensen, Klaver en Van Dijk zien lezen niet zo zeer als een basisvaardigheid, maar willen Lezers die het nieuws in historische en maatschappelijke context kunnen plaatsen, die kunnen begrijpen waarom bepaalde dingen goed of fout zijn, die teksten met een helicopterview kunnen beschouwen en die (bij voorkeur voor hun plezier) enkel nog literatuur lezen. En ja, het is van belang om de Black Lives Matter-discussie in een historische en maatschappelijke context te kunnen zetten. Het is van belang om te begrijpen waarom extremisme, in welke vorm dan ook, gevaarlijk is. Het is goed om te kunnen uitleggen waarom we er alles aan moeten doen om een nieuwe wereldoorlog te voorkomen.

Maar in het dagelijks leven, het leven dat de meeste mensen leiden, is het toch net van een iets groter belang om die bijsluiter te kunnen lezen, een NL-Alert te kunnen begrijpen, een nieuwsbericht te kunnen lezen en begrijpen en een formulier in te kunnen vullen. Dat lijkt mij geen hogere wiskunde. Een discussie rondom Black Lives Matter of diversiteit in een maatschappelijk en historisch perspectief kunnen plaatsen of begrijpen waarom we geen nieuwe wereldoorlog moeten beginnen, dat is voor veel mensen niet iets waar ze dagelijks mee bezig zijn. Niet dat die discussies er niet toe doen, maar in Nederland is het in het juiste perspectief kunnen plaatsen van deze dingen minder noodzakelijk voor het dagelijkse leven dan die bijsluiter, dat NL-Alert, dat formulier van die overheidsinstantie of dat nieuwsbericht. En als mensen dat al niet kunnen, dan kun je je afvragen wat dringender is: deze basisdingen om te kunnen overleven, of die discussies kunnen voeren.

Kwaliteit en context

Met name Klaver en Van Dijk geven in hun stuk erg af op de kwaliteit van de young adult boeken, die ze voor het gemak maar even allemaal over een kam scheren. Er staan seksscenes in, de taal is niet mooi en de inhoud is cultureel en moreel verwerpelijk. Ze laten het overkomen alsof dit a) voor alle young adult-boeken geldt en b) alsof dit niet geldt voor de hoge literatuur. Daarom moet er, zo betogen zij, een voorselectie komen voor de boeken die mee mogen dingen naar de Jonge Jury-prijs.

Ik wil graag even ingaan op deze punten. Ten eerste is het niet zo dat alle taal in alle boeken voor jongeren een stilistische ramp is. Net zoals niet alle taal in alle boeken voor volwassenen prachtig is. Er zijn gradaties, vaak passend bij het genre (‘Young Adult’ is geen genre, het is een leeftijdsaanduiding). In een thriller zie je ander taalgebruik dan in een romantisch boek, dat is zowel bij de boeken voor jongeren als bij de boeken voor volwassenen het geval. De meeste Young Adult-boeken bevatten geen seksscènes, want die komen uit Amerika en in Amerika zijn ze niet zo dol op boeken voor tieners waarin de personages verder gaan dan zoenen en handje vasthouden. In Nederland zijn we iets verder, maar het is echt niet zo dat alle boeken voor jongeren seksscènes bevatten. Daarnaast is het ook zo dat veel boeken die tot de literatuur voor volwassenen gerekend wordt (en die de jongeren dus lezen voor hun lijst) ook seksscènes bevatten. Wolkers, Kluun, Kellendonk, Glastra van Loon, Reve, Zwagerman, Krabbé, Dorrestein… Allemaal auteurs die seks niet schuwen in hun boeken.

En ten tweede: die moreel verwerpelijke inhoud? Ik zal wel iets gemist hebben, maar volgens mij zit er in de nodige boeken die voor de lijst worden gelezen (of in elk geval worden aanbevolen) ook de nodige moreel verwerpelijke inhoud. In ‘Komt een vrouw bij de dokter’ van Kluun is het hoofdpersonage een man die vreemdgaat nadat hij en zijn vrouw te horen hebben gekregen dat zij borstkanker heeft. In De Avonden reageert de hoofdpersoon zijn (seksuele) frustraties af op een knuffelkonijn. En in ‘Mystiek Lichaam’ van Frans Kellendonk wordt het beeld geschetst van homo’s die AIDS aan elkaar doorgeven, omdat zij, in tegenstelling tot heterokoppels, geen kinderen kunnen krijgen. AIDS is dus hun ‘kindje’, en ze geven het bewust aan elkaar door. Hoezo is dat niet verwerpelijk? Waarom zouden jongeren dat wel in de juiste context kunnen plaatsen, en een seksscène in een young adult boek niet?

Van Dijk en Klaver betogen dat jongeren de kans niet krijgen om de gebeurtenissen te beschouwen, omdat ze elkaar in rap tempo opvolgen. Ja, dat heb je wel eens in een thriller. Maar daar is een hele mooie oplossing voor: je legt het boek even weg. Of, en ik noem nu iets heel geks, je vertrouwt erop dat jongeren kunnen beseffen dat een boek een boek is, en niet de realiteit. Een derde optie is om niet alle Young Adult-boeken over een kam te scheren en je onderzoek te baseren op meer dan een enkele lijst met winnaars en een shortlist. Ik kwam daar tijdens mijn studie Nederlands niet mee weg, om een artikel te baseren op slechts een lijsje winnaars, een shortlist en je aversie tegen een bepaalde auteur. In feite komt hun artikel namelijk vooral neer op het neersabelen van de boeken van Mel Wallis de Vries. En ik zeg echt niet dat die nou zo enorm goed zijn. Wel dat er meer jongerenboeken zijn dan enkel de boeken van Mel Wallis de Vries. Voor twee mensen die kwaliteit en context zo hoog in het vaandel hebben staan, vind ik niet dat ze het goede voorbeeld geven.

De eerlijkheid gebied te zeggen dat ze ook nog even de winnaar van vorig jaar afkraken, en dat was geen boek van Mel Wallis de Vries. De klacht over Match (van Buddy Tegenbosch) is dat er evenveel aandacht uitgaat naar het feit dat de hoofdpersoon, Jim, geselecteerd is voor het profvoetbal als naar de ziekte van zijn zusje. Ik snap oprecht niet waarom dat een probleem is. Moet een boek dat over een ziek zusje staan dan alleen maar somber zijn? Want ik weet dat dat de teneur is in volwassen literatuur, om een dergelijk onderwerp zo zwaar en depressief mogelijk te maken. Maar ik weet ook uit ervaring dat het veel gezonder is om ook aandacht te hebben voor andere dingen, juist als er iemand in je directe omgeving zo ontzettend ziek is. Zijn Van Dijk en Klaver echt tegen een gezonde en realistische weergave van een dergelijke situatie? Ik bedoel: als de klacht bij de boeken van Mel Wallis de Vries is dat ze onrealistisch zijn en dat nadenken niet gestimuleerd wordt, dan lijkt dit me juist een bewijs van het tegendeel. Maar dat is kennelijk ook niet goed, omdat het niet constant alleen maar over het zieke zusje gaat? Juist dat sporten en de selectie voor het profvoetbal maken onderdeel uit van de context waarbinnen Jim een moeilijke keuze maakt, en dat vinden de onderzoekers slecht? Dat komt op mij wat vreemd over, en wekt de indruk dat de schrijvers van het stuk vooral willen laten zien hoe ontzettend slecht ze young adult-boeken vinden.

Maar wat moeten we jongeren dan leren?

Je moet jongeren geen literatuur door de strot duwen, daar gaan ze niet meer van lezen. Sterker nog, het gaat ze tegenstaan. Wat wel werkt is om ze inspraak te geven in wat er gelezen wordt. De Jonge Jury is daar een voorbeeld van. Wat ook werkt: lees-enthousiasmering. Dat doe je door ruimte te maken voor het lezen in de lessen, maar ook voor het bespreken van de boeken en het discussiëren over de boeken. Zowel ‘pulp’ als ‘literatuur’. Als docent is het dan je taak om de boeken in de juiste tijd en context te zetten. Dat hoeft niet met opgelegde lessen, je kunt ook een discussie laten ontstaan in je klas en dan de belangrijkste punten en vragen uit de discussie de volgende les nogmaals bespreken, waarbij je leerlingen (al dan niet een beetje gestuurd) laat zoeken naar informatie over de besproken onderwerpen, de tijdgeest en de omstandigheden van de hoofdpersonen. En daarvoor hoef je echt niet enkel literatuur te lezen, ‘pulp’ kan de discussie in de klas net zo goed op gang brengen als literair werk.