Er is iets wat me opvalt in de discussie rondom boeken voor kinderen en jongeren: er is een groep mensen die vindt dat ieder boek voor mensen onder de 18 een goede boodschap of les moet hebben, of op zijn minst geen ‘verkeerde’ dingen mag bevatten. En ik vind dat gek, want bij boeken voor volwassenen heerst dat idee niet.

Boeken als onderdeel van de opvoeding

Van oudsher bevatten kinderverhalen een wijze les of een stukje opvoeding. Ouderwetse kinderrijmpjes waren erop gericht om kinderen tot deugdelijke volwassenen groot te brengen. Een van de bekendste kinderrijmpjes is ‘De Pruimenboom’ van Hieronymus van Alphen:

De pruimeboom
Eene vertelling

 
Jantje zag eens pruimen hangen,  
o! als eieren zo groot.  
’t Scheen, dat Jantje wou gaan plukken,  
schoon zijn vader ’t hem verbood.  
Hier is, zei hij, noch mijn vader,  
noch de tuinman, die het ziet:  
Aan een boom, zo vol geladen,  
mist men vijf zes pruimen niet.  
Maar ik wil gehoorzaam wezen,  
en niet plukken: ik loop heen.  
Zou ik, om een hand vol pruimen,  
ongehoorzaam wezen? Neen.  
Voord ging Jantje: maar zijn vader,  
die hem stil beluisterd had,  
Kwam hem in het loopen tegen  
voor aan op het middelpad.  
Kom mijn Jantje, zei de vader,  
kom mijn kleine hartedief!  
Nu zal ik u pruimen plukken;  
nu heeft vader Jantje lief.  
Daar op ging Papa aan ’t schudden,  
Jantje raapte schielijk op;  
Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen,  
en liep heen op een galop.

Bron: DBNL

Dit is aan het einde van de achttiende eeuw verschenen, en je ziet meteen wat de wijze les is: omdat Jantje de verleiding van de pruimen heeft weerstaan en het verbod van zijn vader heeft gerespecteerd, krijgt Jantje een veel grotere beloning: een hoed vol pruimen, in plaats van vijf of zes. Deugdzame kinderen krijgen lekkers, wie stout is niet. Deze boodschap zit ook in een vroegere versie van een Sinterklaasliedje: “Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe”.

Welke les geven we kinderen mee?

Tegenwoordig wil men kinderen liever andere boodschappen meegeven: iedereen mag zijn wie hij/zij/hen is, je respecteert elkaar zoals je bent, iedereen (ongeacht huidskleur) hoort erbij en rolbevestigende patronen kunnen we prima doorbreken. Pappa’s kunnen ook heel goed koken en voor kinderen zorgen, en mamma’s kunnen prima klussen en de kost verdienen – als ze dat willen, natuurlijk.

En het is heel mooi om kinderen met een dergelijk ideaalbeeld op te voeden, en dat dat ideaalbeeld ook in boeken beschreven wordt. Maar ik wil wel een kanttekening plaatsen: de wereld is niet ideaal. We leven niet in een utopie, we leven in de realiteit. En ik denk dat het goed is om kinderen en jongeren, zodra ze daar aan toe zijn, te leren over hoe de echte wereld werkt. De wereld waarin niet iedereen gelijk is, niet iedereen dezelfde kansen krijgt en waarin mensen wel degelijk beoordeeld worden op wie ze zijn en wat hun achtergrond is.

Dat is niet iets wat je moet vermijden, maar juist iets wat je moet bespreken. Thuis en in de klas. En het is ook verstandig om leerlingen kennis te laten maken met verschillende soorten boeken, niet alleen die waar een boodschap of les in zit. Want soms kun je meer leren van een boek zonder lesje erin. Je leert dan bijvoorbeeld iets over leesplezier, over wat een verhaal spannend maakt en wat voor persoon je wel en niet wil zijn.

En de jongeren dan?

Over het algemeen kunnen we zeggen dat kinderen vanaf een jaar of 10 in staat zijn om na te denken over de verschillende kanten van een probleem. Natuurlijk echt nog niet in alle facetten, maar ze zijn wel in staat om meningen uit te wisselen en te luisteren naar elkaars argumenten en de verhalen daarachter. Je kunt in een groep 7 of 8 prima een gesprek voeren over wel of geen vlees eten, wel of niet op vliegvakantie gaan of over hoe je meer rust in de klas kunt krijgen/het pesten in de groep kunt oplossen/hoe het voetbalveld eerlijk verdeeld wordt tussen de jongens en de meiden. Natuurlijk, je moet als leerkracht die discussies leiden en begeleiden, en misschien moeten de leerlingen wat onderzoek doen, maar de meeste kinderen van die leeftijd zijn in staat om over dergelijke onderwerpen te praten en er zelf (een beetje) over na te denken.

Dus als leerlingen van 10 jaar dat kunnen, dan kun je stellen dat leerlingen van 15 jaar dat ook kunnen, en wellicht zelfs nog wel wat genuanceerder dan leerlingen van 10 jaar. Maar een veel gehoord kritiekpunt bij de zogenaamde Young Adult-boeken is dat jongeren er een verkeerd wereldbeeld door krijgen. Door de boeken van Mel Wallis de Vries zouden schadelijk zijn door het beeld dat ze neerzetten van meisjes/vrouwen. Ook zit er te veel vaart in de boeken, waardoor de lezer (de jongere dus) ‘geen ruimte krijgt om de heftige gebeurtenissen kritisch te beschouwen’. Nu ken ik genoeg volwassen thrillers waarin dat ook niet het geval is, maar kennelijk gelden er voor jongeren andere regels.

Er is namelijk een groep die ervoor pleit om niet alleen alle jeugdboeken in een utopie te situeren, maar die ook erg graag afgeven op de boeken voor jongeren. Moreel verwerpelijk, schadelijk, te veel focus op de het positieve (denk aan een voetbalcarriere) en niet op het negatieve (een zieke zus). Zij zouden het liefste zien dat alle jeugdboeken eerst door volwassenen beoordeeld worden voor ze op de leeslijsten van de Boekenweek voor Jongeren komen. En dat terwijl de Boekenweek voor Jongeren, net als de Kinderboekenweek, draait om wat kinderen/jongeren graag willen lezen, wat zij het beste boek vinden en juist niet om wat een volwassene vindt.

Waarom is het zo belangrijk dat de boeken voor jongeren een les bevatten, een perfecte wereld schetsen of een utopische oplossing bieden? Ja, hun hersenen zijn in ontwikkeling, maar dat zijn ze ook zonder dat volwassenen een voorselectie maken in de boeken. Ja, niet alle boeken voor jongeren zijn even literair, of stilistisch perfect, of dragen een duidelijke boodschap van goed en kwaad uit. Dat geldt ook voor boeken voor volwassenen. Moet je dan jongeren tot hun achttiende weghouden van dergelijke boeken? Dat kan niet, want ze moeten voor de Lijst ook boeken lezen met inhoud die je als moreel verwerpelijk zou kunnen bestempelen. Waarom is het wel oké als het voor de Lijst is, en niet als het voor het plezier is?

Leesplezier

Voor het plezier, ja. Want de boeken die de jongeren kiezen bij de Boekenweek voor Jongeren zijn de boeken die zij (over het algemeen) voor hun plezier lezen. En ik weet niet hoe het met de rest hier zit, maar ik lees voor mijn plezier ook echt niet altijd boeken die literair helemaal geweldig zijn of die een enorme morele waarde hebben. Ik lees dan wat ik graag wil. En ja, dat is dus soms ook een thriller met een moreel verwerpelijke inhoud, een boek dat stilistisch niet geweldig is of een boek zonder duidelijke boodschap. Dat hoort bij lezen voor je plezier. Net zoals je niet ieder schilderij wat je maakt hoeft op te hangen in je huis, of dat ieder haakwerkje ook een complete deken moet worden. Dat is een leuke bijkomstigheid, maar je doet die dingen in eerste instantie voor je plezier. Zo werkt het ook bij lezen. Dat doe je (hoop ik!) ook vaak voor je plezier.

En weet je, soms wordt dat leesplezier compleet vergalt omdat een auteur er zo nodig een levensles moet indrammen. Daar heb je als lezer ook niet altijd zin in. Net zo min als wanneer een serie als Squid Game of Breaking Bad onderbroken wordt door een documentaire over totalitaire regimes of de gevaren van de drugsindustrie. Daar zit je gewoon niet op te wachten tijdens je avondje bingewatchen. Dat geldt ook voor jongeren: die zitten ook niet te wachten op een filosofische beschouwing over de gebeurtenissen in het boek, maar willen gewoon lekker lezen.

Uiteraard, soms is het fijn als je wat extra informatie op kunt zoeken over een boek of serie. Maar daar is een geweldige oplossing voor: internet. En aangezien de meeste jongeren in het bezit zijn van een mobiele telefoon, lijkt dat me geen groot probleem. Voor iedereen die bang is dat ze dan ‘de verkeerde bronnen’ aanspreken: maak daar maar even een lespakketje voor op school, of ga thuis met je jongere(n) het gesprek aan over betrouwbare informatie zoeken en vinden.

Jongeren proberen de wereld te ontdekken, dat hoort bij hun levensfase. En ja, dat doen ze soms via boeken, en die boeken zijn niet altijd geweldig. Net zoals er verschil zit tussen klassieke muziek, jazz en popmuziek, zit er ook verschil tussen boeken. Het ene liedje is het andere niet, en het ene boek is het andere niet. Als je het prima vindt dat jongeren naar hun eigen muziek luisteren en daar hun eigen smaak in ontwikkelen, dan moet je het ook prima vinden dat jongeren hun eigen boeken kiezen. Met of zonder les erin.

We hebben onderzoek nodig

Je zou kunnen zeggen dat de mensen die vinden dat ieder boek voor kinderen en jongeren ‘het juiste wereldbeeld’ geeft, jongeren niet meer gunt dan een bakvisroman of een ouderwets meisjesboek. Je zou ook kunnen zeggen dat ze de jongeren proberen te beschermen. Maar misschien is het verstandig om eens onderzoek te gaan doen naar het effect van deze boeken op jongeren, net zoals er onderzoek wordt gedaan naar wat muziek doet met de hersens van kinderen. Dat lijkt mij veel nuttiger. En tot dat onderzoek is geweest en de uitkomsten bekend zijn: laat jongeren lekker lezen wat ze willen. Er is namelijk nog steeds een leescrisis, en dan is een boek nog altijd beter dan geen boek.