In de poging om zo ‘woke’ en ‘inclusief’ mogelijk te zijn, zie je steeds vaker dat boeken (en series) hun uiterste best doen om mensen van kleur te casten waar mogelijk, en om de andere personages geen onvertogen woord te laten zeggen over minderheden van welke aard dan ook. En dat is inderdaad hartstikke woke en bewust en inclusief. Maar is het ook historisch accuraat?

Hoe inclusief zijn die boeken en series eigenlijk echt?

Nou, gezien vanuit een minderheid die niet mijn huidskleur betreft: niet echt. Ik zie weliswaar steeds vaker boeken en series met mensen van kleur, en vooral in boeken komen er dan ook wel eens mensen met een LHBTIQA+achtergrond bij kijken, maar het gaat niet vaak over neurodiverse mensen (lees: mensen met een mentale stoornis/ziekte/anders werkend brein dan dat van een neurotypical). Ik zie ook zelden dat rollen voor mensen in een rolstoel gespeeld worden door acteurs die zelf ook in een rolstoel zitten, en ook mensen met een verstandelijke beperking komen in boeken, films en series niet vaak aan bod. En als we dan wel mee mogen doen, dan alleen in de stereotype rollen (denk aan ‘autist die in een oogopslag kan zien hoeveel lucifers er liggen/hoe het computersysteem werkt’, ‘spastisch persoon die moeilijk praat’ of ‘persoon met verstandelijke beperking zit dom voor zich uit te staren, terwijl andere mensen heel bemoeierig over hem/haar praten’). Maar meestal wordt de persoon met een beperking gespeeld door iemand zonder beperking, en schrijven mensen zonder beperking over mensen met een beperking. Dat zie je overigens ook bij het schrijven over en spelen van mensen van de LHBTIQA+gemeenschap, maar daar zie je langzaamaan wel wat verandering en nuance in komen.

De diversiteit en inclusie in hedendaagse boeken en series laat dus wat te wensen over. Is dat erg? Ja. Omdat je zo wel doet alsof je heel woke bent, maar het eigenlijk niet bent. Of zou je, als jij een personage van kleur in je serie wil hebben, ook aan een blanke/witte acteur vragen of die zich even kan schminken?

Die vraag voelt heel anders, en ik weet dat er nu geroepen gaat worden dat acteurs van kleur net zo goed kunnen spelen als blanke/witte acteurs, en dat het toch echt heel iets anders is om iemand met een beperking op je set uit te nodigen, want aanpassingen, gedoe, moeilijk moeilijk moeilijk. Mijn enige reactie is dan: zo dachten we jaren geleden ook over mensen van kleur.

Hetzelfde geldt voor boeken: als jij schrijft over een minderheidsgroep waar je zelf niet toe behoort (mindervalide, visueel of auditief beperkt, neurodivers, LHBTIQA…) en je vult zelf in hoe dat is, dan is dat niet inclusief, woke of divers. Dat is overigens op een hele makkelijke manier op te lossen: maak gebruik van sensitieve lezers, oftewel lezers die wél tot de door jouw beschreven minderheidsgroep behoren. Bonuspunten als je niet alleen je manuscript laat lezen en suggesties voor aanpassingen laat doen, maar ook a) met diegene in gesprek gaat en b) met een vergoeding komt voor de tijd en energie die iemand erin gestoken heeft om jouw script te verbeteren.

Inclusief is niet altijd woke

Een inclusief boek of inclusieve serie is niet altijd woke. Sterker nog: vaak is dat juist helemaal niet woke, zeker niet als het gaat om boeken of series die in het verleden zijn gesitueerd. Een zwarte zangeres in een Agatha Christie-boek of -film? Reken maar dat men in de tijd waarin dat speelt een paar botte, racistische en anderszins ongepaste opmerkingen had gemaakt. Dat vinden we nu niet meer oké, en dus speelt de huidskleur van de zangeres geen rol meer, maar toen het boek verscheen was dat wel degelijk een ding. Net als een boek waarin met wel heel veel begrip wordt gereageerd op een beperking en de bijbehorende problematiek, of een historische roman waarin een vrouw zelf naar de bank gaat of andere (financiële) zaken zelf regelt. Dat zijn dingen waarvan aan te tonen is dat dat indertijd anders ging, niet in de laatste plaats omdat vrouwen heel lang financieel niet geëmancipeerd waren. Lees: ze werden (al dan niet na hun trouwen) financieel handelingsonbekwaam geacht, en mochten dus geen grote aankopen doen of bankzaken regelen zonder hun man (en vaak moest die het dan nog voor hen doen). En ja, dan is het heel erg inclusief om iemand met de kennis van nu een bepaalde uitspraak of handeling (niet) te laten doen, maar het is niet woke.

Woke wil namelijk volgens mij niet alleen zeggen dat je iedereen nu gelijk behandeld (en dat dan ook echt doen), maar ook dat je erkent en je ervan bewust bent dat het ooit anders is gegaan. Dat die dingen nu niet meer kunnen, maar dat je ze in het verleden moet laten bestaan, juist om duidelijk te maken waarom ze niet meer kunnen. Door stukken geschiedenis te willen schrappen of negeren ben je niet woke bezig, en eigenlijk ook niet inclusief. En een boek of serie met gekleurde personages is leuk, maar ook niet per se woke of inclusief. Het is pas inclusief als er voor alle minderheden een plekje is, en niet alleen voor een beperkte groep, en het is pas woke als je erkent dat dit in het verleden anders ging, en waarom we dat nu fout vinden. En ook hier: het gaat niet om een beperkte groep, maar om alle vormen van diversiteit. Als je echt woke en inclusief wil zijn, geef je rekenschap van het verleden.

Woke vs historisch accuraat

Een woke boek hoeft dus niet historisch inaccuraat te zijn, net zo min als een woke serie dat hoeft te zijn. Feit is dat het op dit moment vaak wel zo ingevuld wordt. En dat heeft een reden: we willen eigenlijk niet dat het historisch accuraat is, want dat is pijnlijk, confronterend en wel heel erg racistisch/discriminerend/stigmatiserend. En we vergeten liever dat dingen ooit zo gingen, en nog liever dat ze nog steeds zo gaan.

En ja, natuurlijk zijn er plekken waar er echt ruimte is voor iedereen zoals hij/zij/hen is, waar mensen met een beperking een volwaardige baan krijgen inclusief volwaardig salaris, waar werkgevers trots zijn dat zij de beste kans bieden aan deze geweldige medewerker, waar niemand opkijkt van de huidskleur van een ander, of van het geslacht van iemand(s partner), waar er geen enkel stigma meer is en waar de eenhoorns regenboogijsjes poepen. Maar ondertussen leven wij in de realiteit. De realiteit is niet inclusief, en dat compenseren we door in boeken en series het ideaalbeeld te schetsen.

Ik snap dat men daarmee een voorbeeldfunctie wil uitdragen, maar ik heb er moeite mee. Ten eerste omdat ik de compensatiedrang wat hypocriet vind (niet in de laatste plaats omdat die zogenaamde inclusiviteit dus helemaal niet zo inclusief is), en ten tweede omdat het niet realistisch is, niet in deze tijd en zeker niet als iets zich afspeelt in het verleden. Dat maakt het soms voor mij ingewikkeld om te zien of te lezen dat er weer een ideaalbeeld wordt geschetst. Ik snap de gedachte erachter, maar ik vind het niet woke om de feiten te negeren, ook niet als die pijnlijk zijn. Juist van pijnlijke feiten kun je iets leren, als je ze maar onder ogen durft te zien.

Woke hoeft geen bedreiging te zijn voor historisch accurate boeken, maar ik vrees dat het dat op dit moment wel is. En dat vind ik jammer, want het kan ook naast elkaar bestaan: verhalen over hoe het toen was, verhalen over hoe het nu is en verhalen over hoe we het graag zouden willen zien. Ik vermoed dat niet alleen wij, maar ook toekomstige generaties van die combinatie nog het meest zullen leren. En dat zou een opstapje kunnen zijn voor een echt inclusieve wereld.