Dit najaar lijkt wel het najaar van de rolmodellen: Sinterklaas nam rolstoelpieten mee naar het Zapp Sinterklaasfeest, uit onderzoek van de Universiteit Leiden bleek dat schoolboeken veel te stereotype zijn en de hele LHBTQA+-community is teleurgesteld over het feit dat (spoiler!) Elsa geen vriendinnetje krijgt in de nieuwste Frozen-film. Ook in boekenland speelt de discussie rondom diversiteit een steeds grotere rol. En dat is goed. Maar waarom is het zo belangrijk om boeken met rolmodellen te hebben?

Sociaal-culturele ontwikkeling

Diversiteit is belangrijk voor de sociaal-culturele ontwikkeling van kinderen, en voor alle doelgroepen is het goed om zichzelf terug te zien in boeken en andere vormen van cultuur. Gebeurt dit niet, dan kunnen mensen het idee krijgen dat ze uitgesloten worden en ontwikkelen ze gevoelens van minderwaardigheid. Kun je jezelf echter wel identificeren met personages, dan kan dat bijdragen aan een positief zelfbeeld en een goed gevoel van eigenwaarde.

Bron: Diversiteit in kinderboeken is goed voor ieder kind. Het Parool, 5 januari 2019.

Kortom, als je jezelf niet kunt herkennen in boeken, roept dat gevoelens van minderwaardigheid op, en kun je jezelf buitengesloten en alleen gaan voelen. Een briljante cocktail voor depressies. Uiteraard geldt dit niet alleen voor kinderen, ook jongeren en volwassenen hebben de behoefte om zich te herkennen in boeken. Dat is een menselijke behoefte: mensen zijn groepsdieren, en daarom willen we graag ergens bij horen.

En ‘erbij horen’ is niet zo heel moeilijk, mits je voldoet aan de norm: je bent hetero, je bent man óf vrouw, je bent blank, je hebt geen psychische of fysieke problemen, je bent niet chronisch ziek of gehandicapt en je doet enige moeite om een partner te vinden (of hebt al een partner). Je hebt een baan (bij voorkeur op een kantoor, met collega’s), wat hobby’s en een redelijk sociaal leven met minimaal 3 vrienden/vriendinnen die je redelijk vaak ziet. Als man zijnde houdt je van sport (zowel kijken als zelf doen), bier en vindt je het belangrijk dat je nooit stilstaat. Als vrouw zijnde verzorg je jezelf (make-up, parfum, en je kleding en je gewicht kan je wat schelen), je hebt een lichte neiging tot het verzorgen van mensen/zorgen voor mensen en je werk is belangrijk, maar niet extreem belangrijk. Hoeveel mensen ken jij die aan dit plaatje voldoen?

De norm verschuift

Ik gok even dat het niet zo veel mensen zijn. En daar zit precies het probleem: die norm is nogal beperkt. En voldoe je niet aan die norm, dan had je tot voor kort op z’n best een bijrol in de meeste boeken, zowel fictie als non-fictie. De laatste tien jaar zie je echter een verandering: er komt ruimte voor verhalen met mensen in de hoofdrol die niet of niet helemaal binnen ‘de norm’ passen. Een van de eerste boeken waarin de norm werd verlegd was ‘Een Keukenmeidenroman’ (‘The Help’) van Kathryn Stockett (verscheen in 2009). In deze roman is de hoofdrol weggelegd voor een Afro-Amerikaanse vrouw. Ook ‘Love, Simon’ van Becky Albertalli verschuift de norm, door een homoseksuele jongen de hoofdrol te geven. Ook in Nederland zijn er boeken die tornen aan de norm: in 2012 verscheen PAAZ van Mirthe van der Meer, waarin een jonge vrouw met psychische problemen aan het woord is. En de laatste jaren (eigenlijk sinds het succes van Love, Simon) zie je dat steeds meer auteurs een of meerdere personages (en steeds vaker ook de hoofdpersoon) laten afwijken van de norm.

Dat is aan de ene kant goed: als meer mensen zichzelf herkennen in personages in boeken, is de kans op depressies immers kleiner. Tegelijkertijd lost het het echte probleem niet op, namelijk dat er nog steeds een norm is, en dat er wat boeken zijn die daarvan afwijken. En dan is de vraag: moeten er meer boeken komen die afwijken van de norm, of moet de norm veranderen? Stel je eens voor dat je er geen ding van hoeft te maken wat de huidskleur van je personage is, of of je personage psychische problemen heeft of ziek of gehandicapt is. Wat zou dat doen met een verhaal? Is een detective minder spannend omdat de rechercheur in een rolstoel zit? Is het liefdesverhaal minder romantisch als het om twee mensen van hetzelfde geslacht gaat? Is een verhaal over puberproblemen als aanpassen, erbij willen horen en uitzoeken wie je bent en wat je wil minder interessant als die hoofdpersoon een beperking heeft?

De keuze van de auteur en de uitgeverij

Op dit moment kiezen veel auteurs er nog voor om in hun verhalen vooral personages op te voeren die voldoen aan de norm. Ik sprak hierover met een schrijver, en hij legde uit dat het een ingewikkelde balans is: aan de ene kant wil je als auteur niet het verwijt krijgen dat je het thema opvoert om meer boeken te verkopen, aan de andere kant wil je een interessant verhaal schrijven. Uitgevers zitten vaak met een ander dilemma: ze zijn bang dat een boek over een ‘minderheid’ niet aanspreekt bij het grote publiek, dat deze boeken alleen door de ‘minderheid’ gelezen worden. Heel langzaam aan durven uitgeverijen het aan om ook boeken te publiceren waarin ‘diversiteit’ een rol speelt, maar het lijkt wel alsof deze verhalen maar op een punt van de norm mogen afwijken. Kijk maar naar Love, Simon: afgezien van zijn homoseksualiteit is Simon de doorsnee Amerikaanse tiener: blank, niet de populairste van de school, wel de nodige vrienden en een vaste vriendengroep, haalt redelijke tot goede cijfers, heeft twee ouders die van elkaar houden, een oudere zus en een jonger zusje, hobby’s en hij zoekt de liefde. Tel daarbij op dat het hele verhaal van Love, Simon draait om het ‘uit de kast komen’. Het is zelden zo dat een hoofdpersoon gewoon op mensen van hetzelfde geslacht valt, en dat net zo normaal is als hetero zijn. De focus blijft liggen op die ene afwijking, dat ene punt waarop iemand buiten de boot valt. Het is nog steeds niet normaal.

Een boek voor iedereen

Maar waarom is het nou zo ontzettend belangrijk om rolmodellen te hebben in boeken? Waarom is het belangrijk dat je je kunt herkennen in personages, in hun worsteling, hun strijd en in wat zij meemaken omdat ze zijn wie ze zijn? Omdat het ontzettend eenzaam is om af te wijken van de norm. Het is eenzaam om de enige te zijn die anders is. ‘Anders zijn’ is gevaarlijk, mensen zien je dan sneller als een bedreiging en proberen je uit de groep te stoten. Je wordt een paria. Je voelt je eenzamer dan ooit, en denkt dat jij de enige bent die het hier zo moeilijk mee heeft, dat je de enige bent die afwijkt van de norm. En dan kom je een boek tegen waarin de hoofdpersoon met precies hetzelfde worstelt als jij. Kun je je die opluchting voorstellen? Nou, daarom is dat zo belangrijk.

Iets anders wat net zo belangrijk is: voorkomen dat iemand een paria wordt. En hoe doe je dat? Door kinderen van jongs af aan te leren dat het helemaal oké is als je een ander kleurtje of een ander geloof hebt. Dat het niet uitmaakt dat je doof of blind bent, en of je op mannen, vrouwen, allebei of iets er tussenin valt. Dat het niet ‘bijzonder’ is dat iemand in een rolstoel zit of een hulpmiddel gebruikt. En dat het prima is als de hersens van de een heel druk zijn, en die van de ander veel onthouden. En hoe leer je dat kinderen? Door ze het goede voorbeeld te geven. In series, in films, maar vooral in boeken. Boeken die niet de nadruk leggen op een afwijking van de norm, maar die over iedereen gaan. Iedereen, ongeacht huidskleur, geslacht, vorm, inhoud, waar je op valt, wat je bent of wie je bent. Want een boek over iedereen is een boek voor iedereen. En dat is het allerbeste rolmodel.