Op advies van ‘sensitiviteitslezers’ zouden de boeken van Roald Dahl worden aangepast. Kaspar Slok werd in plaats van dik enorm, de mantel van de GVR (zwart, want dan kan hij zo makkelijk in de schaduwen verdwijnen) kreeg een andere kleur (want zwart is ook een manier om een huidskleur aan te duiden), Mevrouw Griezel is geen lelijke vrouw meer en Mathilda leest opeens niet meer Jungle Book van Kipling maar Jane Austen.

Inmiddels is de uitgeverij (waarschijnlijk deels door alle ophef en kritiek) tot inkeer gekomen, maar het feit dat ze dit op basis van het advies van zogenaamde ‘sensitivity readers’ (sensitiviteitslezers) doen, roept bij mij wel vragen op. Onder andere de vraag ‘wat is een sensitiviteitslezer?’ en ‘wat is de taak van een sensitiviteitslezer?’

Wat is een sensitiviteitslezer?

Een sensitiviteitslezer is iemand, bij voorkeur uit de doelgroep waar hij/zij/hen het voor opneemt, die een tekst doorleest en een auteur of uitgeverij wijst op dingen die binnen de context van de tekst anders beschreven zouden moeten of kunnen worden. Een simpel voorbeeld: stel, je hebt een personage met een visuele beperking (slechtziend/blind dus). Dan zou je iemand die zelf ook die beperking heeft kunnen vragen om de tekst te lezen (ja, daar zijn manieren voor, brailleregels en voorleesprogramma’s enzo) en aan te geven waar bepaalde dingen niet kloppen of anders zouden kunnen. Als het personage bijvoorbeeld nooit gezien heeft, kan diegene dan wel aangeven of hij/zij/hen alleen maar zwart ziet? Dat is een vraag die iemand met een visuele beperking vaak prima voor je kan beantwoorden. Net als de vragen ‘hoe strik je dan je veters?’, ‘hoe weet je of je een blik knakworst of een blik soep open maakt’ of ‘wat is het verschil tussen met een stok lopen of met een geleidehond lopen?’. Dat zijn goede vragen om aan een sensitiviteitslezer voor te leggen.

Een goed voorbeeld hiervan is de jeugdboekenserie Gamehelden van Marcel van Driel. In deze serie zit een personage dat in een rolstoel zit. Van Driel heeft aan iemand in een rolstoel gevraagd hoe het zou zijn als diegene kon staan (want dat kan dat personage eventjes in het verhaal). Op basis van het antwoord van deze persoon heeft Van Driel de dialoog in zijn manuscript aangepast.

Een sensitiviteitslezer spreekt dus (als het goed is) alleen voor de doelgroep die hij/zij/hen vertegenwoordigd.

Wat is de taak van een sensitiviteitslezer?

Een sensitiviteitslezer kan tijdens het schrijfproces een auteur helpen om dingen in de juiste context te zetten. Als een personage van kleur bijvoorbeeld uitgescholden wordt op basis van die huidskleur, dan kan een sensitiviteitslezer helpen om het gesprek daarover (waarom is dit zo kwetsend?) op een goede manier vorm te geven. Je kunt dan als auteur een mooi gesprek laten ontstaan tussen de personages. De sensitiviteitslezer zorgt voor de juiste context, de auteur zorgt ervoor dat het geen belerend gesprek/verhaal wordt.

Je kunt ook na afloop van het schrijven een tekst voorleggen aan een sensitiviteitslezer, bijvoorbeeld om de tekst te screenen op bepaalde vooroordelen of dingen die verkeerd worden uitgelegd. Hierbij is het wel van belang dat de context wordt meegenomen. Random een persoon uitschelden is natuurlijk niet goed, maar als je dat gebruikt om vervolgens uit te leggen waarom een bepaald woord of bepaalde uitspraak kwetsend is, dan is dat wat anders. Een ander onderdeel van de context is waarom iets op een bepaalde manier wordt aangeduid. De mantel van de GVR is een goed voorbeeld: die is zwart. Niet als in de huidskleur zwart, maar als in ‘zwart om te kunnen verdwijnen in de schaduwen en de nacht’. Dat is een heel ander soort zwart. Een zwart kledingstuk (bijvoorbeeld een zwarte trui of een zwarte broek) is niet kwetsend. Waarom een zwarte mantel dan wel?

Sensitiviteitslezen is dus iets anders dan random woorden en namen aanvallen en veranderen. Het is van groot belang om de context van een woord, uitspraak of zelfs het hele verhaal mee te nemen in het proces. Dat is waar het nu vaak mis gaat: de woorden die eruit worden gepikt om te veranderen, worden uit hun verband en uit de context getrokken. Kaspar Slok is niet te dik omdat hij een medische aandoening heeft, maar omdat hij de hele dag chocoladerepen naar binnen propt (en zijn moeder nog denkt dat dat gezond is ook). Mevrouw Griezel is niet zomaar lelijk, ze is lelijk omdat ze steeds zulke nare dingen denkt.

Context is van groot belang, en een goede sensitiviteitslezer zal nooit adviseren om simpelweg alle woorden met een negatieve associatie weg te halen, maar zorgen dat ze in de juiste context worden gebruikt en adviseren om in het verhaal uit te leggen waarom dit woord een negatieve connotatie heeft. Daarnaast zal een goede sensitiviteitslezer nooit de kleur van een kledingstuk veranderen omdat die kleur toevallig ook een aanduiding is voor een huidskleur (en overigens ook van dropjes, telefoons, bokszakken en meubelstukken).

Een goede sensitiviteitslezer kijkt naar de context, en besluit dan om een advies te geven over het gebruik van een woord of (bijvoorbeeld) een verwijzing naar een bepaalde auteur. Een goede sensitiviteitslezer doet meer dan een tekst door een database halen en alle woorden die rood kleuren vervangen door ‘hedendaags geaccepteerde’ woorden. Een goede sensitiviteitslezer gaat het gesprek aan. En een goede sensitiviteitslezer zal nooit spreken voor een doelgroep waar hij/zij/hen niet toe behoort.