Het zal niemand ontgaan zijn dat er in Amerika een zwarte man gedood is door een witte politieagent, en het zal ook niemand ontgaan zijn dat dat niet de eerste keer is. Wat veel mensen wel is ontgaan, is dat de gekleurde gemeenschap in Amerika al jarenlang anders gezien en behandeld wordt dan de blanke gemeenschap. Ja, de segregatie is officieel afgeschaft, en er is een zwarte president geweest, maar het probleem speelt nog steeds.

In deze blogpost wil ik je meenemen in mijn leeservaring rondom dit onderwerp. Ik heb meerdere boeken gelezen die over de positie van de zwarte Amerikanen gaan. Twee van deze boeken wil ik vandaag hier bespreken, omdat ik uit wil leggen waarom ze niet zonder elkaar kunnen, en zelfs elkaars verhaal versterken. Ook wil ik je uitleggen waarom ik het ene boek nodig had om het andere boek te begrijpen.

NB: ik ben zelf een witte vrouw. Ik heb op voorhand gecheckt wat in dit verband de correcte manier is om de huidskleur aan te duiden, en uit de rondvraag bleek dat in de Black Lives Matter-discussie de voorkeurstermen ‘zwart’ en ‘wit’ zijn.

Boeken over ‘Black Lives Matter’

Nu verschijnen er ook steeds meer boeken over dit onderwerp. Een van de bekendste boeken is The Hate U Give van Angie Thomas. Ik heb dit boek ook gelezen, en ik vond het na afloop lastig om te bepalen of dit verhaal nou heel anders was geweest als het over een blank meisje was gegaan: meisje (Starr) komt uit een slechte wijk vol bendes en geweld, meisje gaat wel naar een goede school, doet daar heel veel moeite om niet buiten de boot te vallen, meisje krijgt een vriendje waar zowel haar ouders als ouders van het vriendje moeite mee hebben. Het enige stukje in het verhaal wat echt een verschil was, was dat een goede vriend van de hoofdpersoon werd doodgeschoten. Zwarte jongen, witte agent. En dat de klasgenoten van het meisje de nodige vooroordelen hadden over de doodgeschoten jongen. Voor mij was het lastig om me voor te stellen dat je bij een wit persoon niet zou denken ‘waar rook is, is vuur’.

Wat voor mij het inleven nog complexer maakte, was dat de vader van de hoofdpersoon vroeger in een bende had gezeten, en daardoor nog steeds een zeker aanzien genoot in de buurt. Geen aanzien waar de man blij van werd, maar wel aanzien waar hij gebruik van maakte. Dat zorgde voor een heel dubbel gevoel: als je wil laten zien dat het overgrote deel van de gekleurde bevolking niet eng en gevaarlijk is, waarom voer je dan een vader op die oud-bendelid is? Daarnaast zag ik vooral de worsteling van een arm meisje dat naar een rijke school gaat, en niet zo zeer onderscheid op basis van huidskleur. Ja, bij de schietpartij aan het begin, maar verder? Vrij weinig, op hier en daar een opmerking van een klasgenoot na. In alle eerlijkheid: vaak vergat ik tijdens het lezen dat Starr een donkere huidskleur heeft.

Bij het boek De Onschuldigen van John Grisham kwam het probleem voor mij veel duidelijker naar voren: een zwarte man zit jarenlang vast voor een moord die hij niet heeft gepleegd. Hij is geframed door de witte sherrif en de witte rechter. De jury was, op 1 persoon na, wit. Die ene persoon voorkwam dat de zwarte man de doodstraf kreeg. In plaats daarvan zit de man levenslang vast – tot er een Innocence-zaak wordt opgestart door een advocaat/episcopale priester van een non-profit organisatie. Je leest over hoe bevooroordeeld de rechters zijn, hoe makkelijk de jury omgepraat werd en hoe eenvoudig de zaak werd ingekleurd door de staat. Over valse verklaringen die werden afgelegd, mensen die werden omgekocht om deze man achter tralies te krijgen en de witte daders buiten schot te houden. Geknoei met bewijzen, gevangenisverklikkers, het hele arsenaal komt voorbij. Je leest over hoe 80% van de gevangenisbevolking zwart is, over hoe men over hen en tegen hen praat, en hoe lastig men geloofd dat een zwart persoon onschuldig kan zijn.

Voor mij maakte dat de boodschap veel duidelijker dan bij The Hate U Give. Waarom? Omdat er minder discussie was over wie goed was en wie slecht. Omdat het veel duidelijker was dat de huidskleur van de veroordeelde van invloed was op de rechter, de jury en de uiteindelijke veroordeling. Het verhaal was, pun not intended, wat zwart-witter, en daardoor was de boodschap helderder. Maar door De Onschuldigen begrijp ik het verhaal in The Hate U Give wel veel beter. Ik begrijp de onderhuidse woede, de angst en de complexiteit van het probleem dat Angie Thomas voor het voetlicht heeft willen brengen beter. Ik begreep ook beter waarom de witte klasgenoten van Starr vooroordelen hadden over de doodgeschoten zwarte jongen. Het lijkt er namelijk op dat veel Amerikanen nog steeds opgroeien met het idee dat zwart gelijk staat aan fout, en wit gelijk staat aan goed. Het leven van een zwart persoon is bijna automatisch minder waard dan het leven van een wit persoon.

‘The Hate U Give’ was nodig

Ik denk dat De Onschuldigen niet had kunnen verschijnen als The Hate U Give niet eerst was verschenen. Dit om een aantal redenen. Ten eerste ligt dit onderwerp (segregatie, blacklivesmatter, verschil tussen zwarte mensen en witte mensen) in Amerika hypergevoelig. Of het nu gaat om een historische roman (The Help) of over een hedendaagse roman, het is moeilijk om dit uitgegeven te krijgen, omdat geen enkele uitgeverij zijn vingers eraan durft of wil branden. The Hate U Give is een Young Adult-boek, en ik heb al eens uitgelegd dat er binnen de YA-boekenwereld meer lef is dan bij de boeken voor volwassenen. Uitgeverijen moesten dus eerst even merken dat ze niet worden verguisd als ze een boek over dit onderwerp uitgeven.

Daarnaast moesten uitgeverijen ook merken dat er wel degelijk een publiek is voor boeken over dit onderwerp. Hoe populair de boeken van Grisham ook zijn, ik betwijfel of de uitgeverij dit boek had willen uitgeven als ze niet eerst gezien hadden dat The Hate U Give uitgegeven kon worden zonder dat de pleuris uitbrak, of als ze het risico hadden gelopen dat niemand het boek wilde lezen vanwege het onderwerp. Want laten we eerlijk zijn: zwarte man die wordt geframed voor een misdaad die hij niet heeft begaan door een aantal witte mensen, terwijl hij die misdaad helemaal niet kon plegen (de man had namelijk een alibi), dat is op z’n zachts gezegd een controversieel onderwerp.

Zowel de uitgeverij als de lezers moeten het onderwerp dus aftasten, en dan helpt het als de personages en het verhaal makkelijker te plaatsen zijn voor de lezer. En laten we eerlijk zijn: een tienermeisje dat worstelt met haar plek in de maatschappij is voor de meeste mensen makkelijker inleven dan een onschuldige gevangene en een advocaat/episcopale priester. Want iedereen is tiener geweest, en bijna alle tieners hebben geworsteld met hun plek in de maatschappij en/of in de wereld. Maar slechts weinig mensen zullen zich kunnen voorstellen dat er mensen onschuldig vast zitten, dat mensen geframed worden voor misdaden die een ander heeft gepleegd of kunnen zich inleven in de onvermoeibare advocaat/priester die zijn complete leven inricht rondom het vrij krijgen van deze onschuldige gevangenen.

Wat ook meespeelt, en dit is heel rot om te zeggen/schrijven: je merkt bij veel ‘gevoelige onderwerpen’ dat er eerst ruimte moet zijn voor ‘dat wat anderen herkennen of denken te weten’ voordat je het over de realiteit kunt hebben. Dus ja, de vader van Starr moest een voormalig bendeleider met een strafblad zijn, omdat dat is wat mensen verwachten en herkennen. Doordat in dat boek een aantal clichés en vooroordelen aan bod kwamen, kon Grisham een boek over een onschuldige zwarte man schrijven. Dit zie je overigens met (bijna) alle controversiële onderwerpen, en is niet voorbehouden aan de boeken rondom de Black Lives Matter-discussie.

Naast elkaar

In mijn colleges literatuurwetenschap werd wel eens de vergelijking gebruikt dat je ‘op de schouders ging staan van degene die voor jou dit onderwerp had besproken’. In dit geval zou ik liever willen spreken van naast elkaar staan, zij aan zij. We hebben er niets aan als er weer een witte man op de schouders van een zwarte vrouw gaat staan. Dus mijn voorstel: we zien deze auteurs niet op elkaars schouders staan, maar naast elkaar. Om zo samen een breder beeld te vormen van deze complexe problematiek. Want, zoals ik al aangaf: door De Onschuldigen kan ik The Hate U Give veel beter plaatsen, maar zonder The Hate U Give had De Onschuldigen niet kunnen verschijnen. Ze hebben elkaar nodig. We hebben elkaar nodig.

Samen, naast elkaar verder, om samen de wereld te veranderen, zowel in boeken als in het echt.